راهبرد طالبان در هزاره‌جات: فقیرسازی هدفمند و تغییر بافت جمعیتی با استفاده از دعوای حقوقی و کوچ اجباری
طالبان با تسلط دوباره‌ی خود در کشور پس از 15 آگست 2021، دو راهبرد را در هزاره‌جات با قدرت و شدت به پیش می‌برند: فقیرسازی مردم هزاره‌جات و تغییر بافت جمعیتی در این مناطق. فقیرسازی مردم هزاره به صورت بسیار هدفمند با راه‌اندازی ادعاهای حقوقی انجام می‌شود. افراد تحت حمایت طالبان و کوچی‌ها که نیز از حمایت این گروه برخوردار هستند، علیه هزاره‌ها دعواهای حقوقی راه می‌اندازند و بر اساس فیصله‌های عرفی مطابق میل طالبان و گاهی هم با حکم محاکم به نفع مدعی‌ها، هزاره‌ها وادار به پرداخت مبالغ هنگفتی می‌شوند.
نسیم ابراهیمی
نویدنو:طالبان با تسلط دوباره‌ی خود در کشور پس از 15 آگست 2021، دو راهبرد را در هزاره‌جات با قدرت و شدت به پیش می‌برند: فقیرسازی مردم هزاره‌جات و تغییر بافت جمعیتی در این مناطق. فقیرسازی مردم هزاره به صورت بسیار هدفمند با راه‌اندازی ادعاهای حقوقی انجام می‌شود. افراد تحت حمایت طالبان و کوچی‌ها که نیز از حمایت این گروه برخوردار هستند، علیه هزاره‌ها دعواهای حقوقی راه می‌اندازند و بر اساس فیصله‌های عرفی مطابق میل طالبان و گاهی هم با حکم محاکم به نفع مدعی‌ها، هزاره‌ها وادار به پرداخت مبالغ هنگفتی می‌شوند.
غصب زمین‌های شخصی و تغییر بافت جمعیتی نیز با شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود:
- غصب زمین‌های شخصی توسط افراد طالبان که در اداره‌ی این گروه، سمت رسمی دارند
- غصب زمین‌ها از سوی افراد تحت حمایت این گروه و کوچی‌ها که هم‌واره از حمایت طالبان برخوردار هستند
- ایجاد شهرک‌ها بر زمین هزاره‌ها از سوی طالبان و جابه‌جاسازی پشتون‌ها در این مناطق
- غصب زمین‌های شخصی توسط افراد طالبان
پس از آن‌که طالبان دوباره بر کشور تسلط یافتند، افراد تحت اداره‌ی این گروه کوچ اجباری و غصب زمین هزاره‌ها را از ولایت دایکندی شروع کردند. در ماه سپتامبر 2021، چند روز پس از به قدرت رسیدن این گروه، امین‌الله زبیر، والی طالبان در دایکندی طی نامه‌ای به باشندگان ولسوالی‌های گیزاب و پاتوی این ولایت، دستور داد تا خانه‌ها و زمین‌های خود را رها کنند. در پی این دستور 800 خانواده در 15 روستای این ولسوالی وادار به ترک خانه‌های خود شدند. در نامه‌ی والی به افراد تحت امر این گروه اجازه داده شده بود در صورتی که باشندگان محل مقاومت کردند و خانه‌های خود را ترک نکردند، از زور نظامی استفاده کنند. روستاهایی که دستور تخلیه را از والی طالبان در دایکندی دریافت کردند، دارای زمین‌های زراعتی حاصل‌خیز در این ولایت هستند که در امتداد رودخانه هلمند قرار دارد.
دیده‌بان حقوق‌بشر سازمان ملل، در آن زمان با تایید غصب زمین‌های هزاره‌ها توسط طالبان، آن را مجازات جمعی هزاره‌ها و خلاف قوانین بین‌المللی خوانده بود.
اداره‌ی مرکزی طالبان روند کوچ اجباری هزاره‌ها توسط افراد این گروه را تایید کرده است. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی رهبر طالبان با تایید کوچ اجباری هزاره‌ها در دایکندی، آن را دعوای حقوقی خواند. اما دستوری را که والی طالبان در دایکندی طی نامه‌ای صادر کرده بدون حکم دادگاه است. دیده‌بان حقوق‌بشر سازمان ملل نیز این کوچ اجباری را فاقد روند قانونی خوانده است. در گزارشی که دیدبان حقوق‌بشر در ماه سپتامبر منتشر کرده، گفته شده است که باشندگان 15 روستای دو ولسوالی دایکندی به دلیل تعلق داشتن به قوم هزاره کوچانده شده و زمین‌های‌شان به هواداران طالبان توزیع شده است.
روزنامه اطلاعات روز با نشر گزارشی به نقل از متنفذان محل نوشته است: «طالبان به مردم محل گفته‌اند که اراضی تحت آبیاری رود هلمند متعلق به پشتون‌هایند. طرف دعوای این خانوادهها شخصی به نام «جمهورخان» فرمانده یک قطعه‌ی نظامی است که در حال حاضر در اداره‌ی محلی دایکندی با والی طالبان کار می‌کند. از جمهورخان به‌عنوان معاون والی طالبان برای ولایت دایکندی نیز نام برده می‌شود.»
گزارش افزوده است، جمهورخان به دلیلی باشندگان محل را وادار به کوچ اجباری ساخته و اقدام به غصب زمین‌های این روستاها کرده که ادعا می‌کند: «روستاهای تگاب‌دار و نوآباد در حریم ملکیت او قرار دارد.»
در ماه جون 2022 نیز حکم اخراج 100 خانه در منطقه شاه‌توت ولسوالی کیتی دایکندی را صادر کردند. بر اساس گزارش روزنامه اطلاعات روز، این خانوادهها که مالکان 70 جریب زمین زراعتی می‌باشند، زمین‌شان به دستور طالبان به یک فرد پشتون به‌نام جان محمد تحویل داده می‌شود. در گزارش آمده است که این فرد پیش از این در زمان دور اول طالبان هم ادعا کرده بود، اما در دادگاه آن زمان، فرد مدعی دعوا را باخته بود.
در ماه نوامبر 2022، طالبان باشندگان دو روستای ولسوالی هزاره‌نشین لعل‌وجنگل را برای تصرف زمین‌های آن‌ها مجبور به ترک خانه و زمین‌های شان کردند. بر اساس گزارش روزنامه اطلاعات روز، 20 خانواده که وادار به کوچ اجباری شده اند، باشندگان روستای «بوم» در منطقه‌ی «چهارآسیاب» و روستای «تنگی نوشته» در منطقه‌ی «کرمان» ولسوالی لعل‌وسرجنگل هستند. گزارش افزوده است که باشندگان این روستاها حدود 80 سال پیش، زمین‌های‌شان را از فردی به‌نام صادق خان خریداری کرده و دارای اسناد عرفی می‌باشند؛ اما اکنون وارثان بر اساس یک فیصله غیابی و غیرقانونی اقامه‌ی دعوا کرده‌اند. باشندگان این روستاها می‌گویند که وارثان صادق جان در گذشته وکیل این‌ها را مسموم کرده و اکنون این‌ها که در دستگاه طالبان قدرت دارند، اقدام به تصرف زمین‌های‌شان کرده اند.
روند کوچ اجباری توسط افراد طالبان در ولایت‌های دیگر نیز ادامه یافته است. در ماه مارچ 2024، یکی از فرماندهان طالبان به نام قاری بلال در ولسوالی سرخ‌پارسای ولایت پروان، 121 خانواده را وادار به کوچ اجباری ساخت. این خانوادهها دستور یافتند تا خانه‌ها و زمین‌های خود را به دستور این فرمانده طالبان ترک کنند. در عین حال، سالم سلیمی، ولسوال طالبان در سرخ‌پارسای پروان در گفت‌وگو با کانال یوتیوب «سنترل افغانستان» با تایید این کوچ اجباری آن را کار خودسرانه فرمانده این گروه دانسته و گفته است که در سیاست کلی طالبان این کوچ اجباری جای ندارد. او هم‌چنان گفته است که مالک اصلی زمین‌ها هزاره‌ها هستند و این فرمانده طالبان آن را به زور غصب می‌کند.
- غصب زمین توسط کوچی‌ها و دیگر افراد تحت حمایت طالبان
رژیم طالبان بر مبنای هژمومی قومی پایه‌گذاری شده است. کوچی‌ها به دلیل تعلق قومی با طالبان، به عنوان بازوی پرتوان این گروه در جنگ‌ها و تصرفات آن عمل کرده است. از این رو، کوچی‌ها در هماهنگی با اداره‌ی طالبان به تصرف زمین‌های هزاره‌ها مبادرت می‌ورزند. با روی کار آمدن طالبان، کوچی‌ها در تمامی مناطق هزاره‌جات دعواهای حقوقی زمین‌خواری را به راه انداخته است. مواردی که کوچی‌ها با راه‌اندازی دعواهای حقوقی زمین، هزاره‌ها را وادار به پرداخت هزینه‌های سنگینی کرده، زیاد است، در این‌جا به برخی از مواردی که علاوه بر دریافت هزینه‌های سنگین، هزاره‌های صاحب زمین را وادار به کوچ کرده پرداخته می‌شود.
در ماه سپتامبر 2021 که طالبان به تازه‌گی قدرت را به دست گرفته بودند، کوچی‌ها به ولسوالی خدیر دایکندی هجوم بردند و 200 خانواده را مجبور به ترک خانه کرده و اقدام به تصرف زمین‌های زراعتی آن‌ها کردند. در آن زمان، کوچی‌ها از هر خانواده مبلغ 50 تا 200 هزار افغانی مطالبه کردند. کوچی‌ها به‌صورت مسلح با سلاح سبک و سنگین وارد منطقه شده و باشندگان ساحه‌ای موسوم به غم‌قول در ولسوالی خدیر را تهدید کردند تا خانه‌های خود را رها کنند. آن‌ها تهدید کردند در صورت ترک نکردن خانه‌ها، از نیروهای قطعه سرخ طالبان کمک می‌گیرند. کوچی‌ها ادعای مالکیت زمین‌های زراعتی این روستا را می‌کردند. اما صاحبان زمین اسناد رسمی زمین و ورق‌های مالیه‌دهی که در دولت ثبت است به اداره‌ی طالبان ارایه کردند، اما از سوی آن‌ها نادیده گرفته شد.
در ماه نوامبر 2022، فردی به‌نام حمیدالله از نوادگان فردی به نام ملا نیاز محمد از افراد طالبان در در اول، ادعای مالکیت بر زمین‌های 15 روستای ولسوالی کجران ولایت دایکندی را کرده است. حمیدالله که اکنون از افراد طالبان است، گفته این روستا علف‌چر گوسفندان پدرکلان او بوده است. این روستاها 4 هزار خانواده را به خود جای داده که وادار به کوچ اجباری شده اند. روستاها عبارت‌اند از: «کورک تورغی»، «شیگاتک»، «بیدک»، «لونده بیدک»، «سنگ شهرک»، «ترنگگ»، «آودره»، «خمیتوت»، «کجکی»، «پساپ بلو»، «بندسنگ»، «پشت ساغوم»، «پسآب بازمیر»، «سردشت» و «تاریکنو». دعوا بر سر این مناطق میان حمیدالله از افراد طالبان و مردم محل، دادگاه طالبان دعوا را به نفع حمیدالله فیصله کرده است.
در همین زمان در ولسوالی خدیر در ادامه منازعات کوچی و مردم محل دوباره فردی به‌نام غلام‌خان ولد تورخان از ایماق‌های غور با حمایت طالبان در غم‌قل خدیر ادعای مالکیت زمین کرده و 170 خانه را تهدید به کوچ اجباری کرده است.
ادعاهای مالکیت زمین در ولسوالی‌های یکه‌ولنگ، پنج‌آب، ورس بامیان، بهسود، کجاب و دایمیرداد ولایت میدان‌وردک، قره‌باغ، جاغوری، مالستان و ناور غزنی نیز از سوی کوچی‌ها صورت گرفته است. در این ادعا، در شماری از آن مردم محل مجبور شده‌اند تا پرداخت هزینه‌های سنگینی را قبول کنند و در جاهایی مردم محل مقاومت کرده‌اند کوچی‌ها و طالبان برخورد مسلحانه کرده‌اند، به‌طور مثال در ولسوالی پنجاب بامیان و بهسود میدان‌وردک.
در ماه سپتامبر 2022، کوچی‌ها دو خانواده را در قریه جوشان ولسوالی ناور نیز وادار به کوچ اجباری ساخته و زمین‌های‌شان را به تصرف خویش درآوردند. کوچی‌ها فردی فردی به‌نام مامور علی‌حسین در مقابل کمره با تهدید وادار به اقرار ساخته که زمین‌هایش متعلق به کوچی‌ها است. در این اعتراف اجباری کوچی‌ها به او دکته کردند که بگوید زمین تحت تصرف او از کوچی‌ها بوده لذا کوچی‌ها ادعای طلب حاصل زمین از او نکند و او خود او نیز دیگر ادعای مالکیت نکند. فردی دیگری را که کوچی‌ها بر دروازه‌ی خانه‌ی او قتل انداخت و زمینش را تصاحب کرد، محمدرضا یوسفی نام دارد. با وجودی که دهقان او خانه را ترک کرد، اما وی در مقابل تصاحب زمین و خانه‌اش توسط کوچی‌ها، تا هنوز مقاومت کرده است.
- فروش جایداد هزاره‌ها به خودش
ادعاهای مالکیت زمین هزاره‌ها که از سوی کوچی‌ها، طالبان و افراد تحت حمایت این گروه صورت می‌گیرد، اداره‌ی طالبان دعوا را به نفع مدعی‌ها فیصله می‌کنند و دوباره زمین‌های هزاره‌ها با هزینه‌ی هنگفت به خودشان می‌فروشند. در ماه سپتامبر که باشندگان ولسوالی‌های گیزاب و پاتو به دستور امین‌الله زبیر، والی طالبان در دایکندی آواره شدند، پس از مدتی اجازه یافتند به خانه‌های خود بر گردند اما می‌باید زمین‌های خود را دوباره از پشتون‌هایی که زمین‌ها را تصرف کرده بودند، با قیمت هنگفت خریداری می‌کردند.
در ماه سپتامبر 2022، فردی به‌نام گلاب‌شاه در ساحه‌ای موسوم به ریگشاد در مرکز بامیان ادعای زمین مسکونی را کرد. مالکان خانه سند خود را رو کردند اما طالبان باشندگان محل را زندانی ساختند و گلاب‌شاه هم با حمایت والی طالبان گودالی را توسط اسکواتور در مسیر رفت‌وآمد مردم حفر کرد. سرانجام با فشارهای زیاد، مردم محل مجبور شدند مبلغ 4 میلیون افغانی پرداخت کنند تا دوباره در خانه‌ی خود زندگی کنند.
بر اساس یک گزارش تحقیقی که روزنامه اطلاعات روز در ماه جولای 2024 منتشر کرده، نشان می‌دهد که یکی از افراد دستگاه طالبان ادعای مالکیت 3.5 جریب زمین در بازار غلغله بامیان را کرده است. این زمین که بخشی از آن در سرک و ساخت دیوار استنادی رودخانه استفاده شده و بخشی دیگر آن 80 باب دکان اعمار شده است، فردی به‌نام هجرت‌الله که از کارمندان اداره‌ی طالبان ادعای مالکیت آن را کرده است. در گزارش آمده که مدعی فرد تاجیک‌تبار و صاحبان دکان که ادعای مالکیت بالای دکان‌های‌شان صورت گرفته همه هزاره‌تبار هستند. بر اساس این گزارش، فیصله‌ای را که دادگاه‌های طالبان انجام داده در غیاب مالکان دکان‌ها و بدون بررسی اسناد مالکیت آن‌ها صورت گرفته است. پس از این فیصله، به صاحبان دکان پیشنهاد داده شده تا زمین دکان خود را به قیمت 1 میلیون و 900 هزار در هر بسوه از هجرت‌الله خریداری کنند.
در کنار این، در شهر غزنی یک شهرک هزاره‌نشین را نیز قصد دارد خانه‌های مردم هزاره را دوباره به خود آن‌ها بفروشند. در این شهرک که مردم زمین‌های آن را با هزینه‌ی هنگفتی خریداری کرده‌اند، طالبان در اوایل امسال دستور داده است یا خانه‌های خود را تخلیه کنند یا قیمتی را که این گروه برای خانه‌ها تعیین می‌کند به این گروه پرداخت کنند.
- دعواهای حقوقی چگونه حل و فصل می‌شود
برای حل و فصل دعواهای حقوقی کوچی‌ها و افراد تحت حمایت طالبان با هزاره‌ها، دو شیوه استفاده می‌شود: حل و فصل عرفی و حل و فصل قانونی.
برای حل و فصل عرفی، اداره‌ی طالبان کمیسیونی را تشکیل می‌دهد. در این کمیسیون افرادی از جانب مدعی‌ها به انتخاب خود مدعی‌ها انتخاب می‌شوند و افرادی طرف دعوا را نیز مدعی جانب ادعا انتخاب می‌کند که چه کسانی باشند. از طرفی هم در ترکیب افراد جانب مدعی یک یا دو نفر بیشتر از افراد مصلح مدعی علیه می‌باشند. افراد مصلح مدعی علیه بیشتر کسانی انتخاب می‌شوند که نظرشان نزدیک به طرف مدعی باشد. با این شیوه، دعواهای حقوقی همیشه به نفع مدعی فیصله می‌شود. بسیاری از دعواها با این شیوه به حل و فصل می‌رسد و متضرر اصلی همیشه هزاره‌هایند.
دستگاه قضایی طالبان بر مبنای فقه حنفی استوار است. مجله فرانسوی اخبار افغانستان در شماره‌ی 183 در ماه دسامبر 2023 درباره‌ی روند قضایی طالبان نوشته است که قضاوت دادگاه طالبان عادلانه نیست و چون این دستگاه قضایی برمبنای فقهی اهل سنت استوار است، لذا در مسایل حقوقی، حقوق پیروان مذهب شیعه نقض می‌شود. این مجله هم‌چنان افزوده است که طالبان در حال پشتون‌سازی جامعه است و تمامی عمل‌کردهای این گروه بر مبنای سنت، منافع و خواست گروه قومی پشتون صورت می‌گیرد.
آدام باکزکو، پژوهشگر فرانسوی که به مدت بیشتر از ده سال در مورد روند قضایی طالبان تحقیق کرده در کتاب «جنگ حقوقی؛ دادگاه‌های طالبان در افغانستان» نوشته است که دستگاه قضایی طالبان یک اداره‌ی بسیار ابتدایی است. به گفته این محقق، برای حقیقت‌یابی مساله در دادگاه طالبان، روند قضایی طی نمی‌شود. او افزوده است که افراد شاکی، دعوای خود را نزد قاضی طالبان که یک تحصیل‌کرده‌ی دینی است پیش می‌کشند اما در تصمیم نهایی قضایی قاضی، شناخت و نفوذ طرف دعوا، سنت و عرف تاثیر دارد. به گفته‌ی این محقق، طالبان پس از آن‌که قدرت را به دست گرفتند، افرادی که در قضاوت در صف گروه طالبان تجربه داشتند، به سمت‌های وزارت و ولایت گماشته شدند و جای آن‌ها را افراد بی‌تجربه و کم‌تحصیل گرفته و این روند، دستگاه قضایی طالبان را دچار مشکل ساخته است. از طرفی هم او افزوده است که دادگاه‌های طالبان که بسیار ابتدایی است، صرف پاسخ‌گوی نزاع‌های اجتماعی در بستر فرهنگی خود طالبان در روستاها است و در کلیت افغانستان قابلیت اجرا و تطبیق عدالت را ندارد.
- شهرک‌سازی طالبان در مناطق هزاره‌جات و تغییر بافت جمعیتی
همان‌گونه که مجله فرانسوی اخبار افغانستان نگاشته که طالبان در حال پشتون‌سازی و ملاسازی جامعه است، این گروه با شهرک‌سازی‌های خود در مناطق هزاره‌جات در تلاش تغییر بافت جمعیتی است.
طالبان در اوایل سال 2022، ساحه‌ای در منطقه سراب ولسوالی جغتوی ولایت غزنی برای ساخت شهرک نقشه‌کشی کردند. مساحت این زمین به صدها جریب می‌رسد. این منطقه یکی از مناطق حاصل‌خیز و استراتژیک است که در مسیر مواصلاتی ولسوالی‌های دیگر هزاره‌نشین چون ناور، مالستان و جاغوری قرار دارد. ولسوالی جغتو نیز یکی از ولسوالی‌های هزاره‌نشین می‌باشد و منطقه‌ای برای شهرک‌سازی انتخاب شده چراگاه مواشی باشندگان محل می‌باشند. روزنامه ایندیپندنت فارسی گزارش داده است که این شهرک برای هشت‌صد خانواده از افراد طالبان و کوچی‌ها ساخته شده که قرار است جابه‌جا شوند. علاوه بر این، طالبان شهرک دیگری را نیز روی زمین هزاره‌ها در ولسوالی قره‌باغ غزنی ایجاد کرده است. روند کار این شهرک به سرعت جریان دارد و وقتی مردم مانع ایجاد این شهرک بر زمین‌های‌شان شده اند با سرکوب مواجه شده اند. علاوه بر این، طالبان به کسی اجازه نمی‌دهد تا در این مورد اطلاع رسانی و درباره‌ی حرف بزند.
مجله اخبار افغانستان نیز نوشته است که طالبان با سیاست جابه‌جاسازی و توزیع زمین برای مهاجرین که عمدتا پشتون هستند، در تلاش تغییر بافت جمعیتی در کشور هستند.
- پیشینه‌ی تصرف زمین هزاره‌ها و تغییر بافت جمعیتی
طرح‌ریزی تصرف زمین هزاره‌ها و ایجاد منازعات پایدار به زمان عبدالرحمان خان بر می‌گردد. بسم‌الله علی‌زاده در مقاله‌ی تحقیقی خود در روزنامه اطلاعات روز به نقل از فیض محمد کاتب هزاره، تاریخ‌نویس دربار شاهی نوشته است که در سال 1887 میلادی، به دستور عبدالرحمان خان کوچی‌ها در مناطق بادغیس و هرات برای جلوگیری از پیشروی روس‌ها جابه‌جا شدند. پنج سال بعد، در سال 1892، عبدالرحمان خان، در یک بسیج عمومی علیه هزاره‌ها از کوچی‌ها استفاده کرد. وقتی هزاره‌ها شکست می‌خورند، مزارع و چراگاه‌های هزاره‌ها به کوچی‌ها واگذار می‌شود. بعدتر عبدالرحمن فرمانی صادر می‌کند که تمامی چراگاه‌های هزاره‌جات ملکیت دولت اعلام می‌کند و پس از آن در خدمت کوچی‌ها قرار می‌دهد. بر اساس گزارش فیض محمد کاتب هزاره، از سال 1895 به بعد هجوم کوچی‌ها با زور صورت می‌گیرد و مناطق دایزنگی، دایکندی، ناور، مالستان و جاغوری ایلاق کوچی‌ها می‌شود و زندگی را بر مردم هزاره تنگ می‌سازد. تمامی چراگاه‌ها، علف‌زارها و مزارع به تصرف کوچی‌ها در می‌آید و تخریب می‌شود. علاوه بر آن، دولت مالیاتی برهزاره‌ها وضع کرد که در بدل مواشی که داشتند وضع کرد. در این زمان که هزاره‌ها چراگاه‌ها و مزارع خود را از دست داده بودند و مقدار اندکی که در اختیارشان مانده بود محصول آن را نیز دوباره از دولت خریداری می‌کنند. فشارها و قرض‌هایی که از بابت مالیات دولت بر هزاره‌ها وضع می‌شود، هزاره‌ها مجبور می‌شوند تا زمین‌های اندکی که در اختیارشان بوده صرف برای زنده ماندن به فروش برسانند. این روش فقیرسازی مردم هزاره از طرف دولت هم‌چنان ادامه یافت.
برای اولین‌بار قانون علف‌چرها در سال 1971 وضع شد که در واقع این قانون نیز در اختیار قرار دادن سرزمین هزاره‌جات به کوچی‌ها است. منازعات دوام‌دار در تمامی حکومت‌ها ادامه یافت و دولت‌ها برای مهار منازعات عملا کاری را برای حل معضل انجام نداد. فقط در دوران حکومت‌های چپی سیاست توزیع زمین و دسترسی به آن تغییری آمده بود؛ ولی اکنون سیاست غصب زمین هزاره‌ها هم‌چنان برقدرت خود باقی است. ایتی‌ین ژیل، امداد رسان فرانسوی در بررسی‌های اخیری که انجام داده، می‌گوید که زمین‌های هزاره‌ها با شیوه‌ی استعماری توسط پشتون‌ها غصب شده است.